دیه، یکی از مجازات های پیش بینی شده در قانون بوده و مبلغی است که در جنایات غیر عمد وارده بر اعضای بدن و جان افراد یا در مواقعی که امکان قصاص نیست یا با دیه، مصالحه شده، پرداخت می شود؛ دیه نفس، دیه اعضا و دیه منافع، انواع دیه هستند. جنایات غیر عمد بر جان و جسم اشخاص و جرایم عمدی که به هر دلیل، امکان قصاص نیست، موارد پرداخت دیه می باشند.

جان و بدن افراد، در شرع مقدس و به تبع آن، در قانون مجازات اسلامی، دارای حرمت بوده و هیچ کس، حق ندارد به جان و بدن دیگری، تعرض و سوء قصد کند و به فرد، آسیبی وارد آورد. اهمیت جسم و جان اشخاص، به اندازه ای است که قانون، برای جرایم وارده به جان و جسم، اعم از جرایم عمد یا غیر عمد، مجازات در نظر گرفته است.

مطابق شرع مقدس اسلام و قوانین کشور، هرکس، عمدا یا در نتیجه بی احتیاطی به جان یا سلامتی دیگری، لطمه ای وارد کند که موجب ضرر مادی یا معنوی دیگری شود، مسئول جبران خسارت ناشی از عمل خود خواهد بود. در خصوص مقابله با آسیب های جسمی، پرداخت دیه و ارش، مورد توجه قانونگذار قرار گرفته است که قواهد و ضوابط مخصوص خود را داشته و گاهی، مبالغ بسیار بالایی را در بر می گیرد.

دیه چیست؟

قانونگذار، در ماده 17 قانون مجازات اسلامی، به تعریف دیه پرداخته است که بر اساس آن: « دیه، اعم از مقدر و غیر مقدر، مالی است که در شرع مقدس، برای ایراد جنایت غیر عمدی بر نفس، اعضاء و منافع و یا جنایت عمدی، در مواردی که به هر جهتی، قصاص ندارد، به موجب قانون، مقرر می‌ شود».

بر اساس تعریف دیه در ماده فوق الذکر، می توان گفت، دیه، مبلغی است که در جنایات غیر عمدی بر جان و جسم دیگری یا در جنایات عمدی، زمانی که به هر علتی، امکان  قصاص  کردن مرتکب، وجود ندارد، به مجنی علیه یا اولیای دم وی، پرداخت می گردد. مبلغ و مقدار دیه، می تواند، در قانون مشخص شده باشد و می تواند، مشخص نشده باشد که در این حالت، یعنی زمانی که دیه غیر مقدر است، به آن، ارش می گویند.

در دیه غیر مقدر یا ارش، تعیین مبلغ دیه، بر عهده قاضی رسیدگی کننده به پرونده است. قاضی پرونده، با در نظر گرفتن نظر کارشناس پزشکی قانونی، اقدام به تعیین مبلغ دیه می نماید.

انواع دیه

دیه را می توان، از دو جهت، تقسیم بندی کرد. یکی با توجه به اینکه جنایت، بر عضو وارد شود یا بر اعضا و منافع و دیگری، از این جهت که مقدار آن، در قانون، مشخص شده باشد یا خیر. انواع دیه، با توجه به اینکه جنایت، بر جان واقع شده یا اعضا و منافع، عبارتند از:

دیه قتل: دیه قتل، زمانی پرداخت می شود که به سبب جنایت عمد یا غیر عمد، جان فردی، گرفته شده باشد. میزان دیه قتل، دیه ای معادل دیه کامل انسان بوده که در ماه غیر حرام، مبلغ تعیین شده در همان سال  و در ماه حرام که  تغلیظ دیه  صورت می گیرد، درصدی اضافه میشود . شایان ذکر است، در جنایات عمدی ای که موجب قتل می گردند، دیه، زمانی پرداخت خواهد شد که اولیای دم، به جای قصاص، بر دیه، مصالحه کنند.

دیه اعضای بدن: یکی دیگر از انواع دیه، دیه اعضای بدن است و زمانی پرداخت می شود که جنایت، بر عضوی از بدن، رخ داده باشد. اغلب اعضای بدن، دارای دیه مقدر هستند، یعنی، کسرهای آن، در قانون مشخص شده، در غیر این صورت، یعنی، در خصوص اعضایی که دیه مقدر ندارند، برای آن عضو، ارش معین خواهد شد.

دیه منافع اعضاء : در صورتی که شخصی، مرتکب جنایتی بر دیگری شود که به موجب آن، مجنی علیه، منفعتی که از برخی از اعضا، حاصل می گردید را از دست بدهد؛ مثلا منفعت شنیدن توسط گوش خود را از دست داده، اما گوش وی آسیبی نبیند، باید دیه آن را با توجه به کسر های دیه پیش بینی شده برای این موضوع، در قانون مجازات اسلامی، بپردازد.

دیه جراحات : در صورتی که شخصی، مرتکب جنایتی بر دیگری شود و به موجب آن، جراحتی نظیر خراش بر سر و صورت یا اعضای بدن یا کبودی، به وجود آید، باید دیه جراحات وارده را بپردازد که میزان این دیه، با توجه به دیه آسیب های مشخص شده در قانون، نظیر  حارصه  ، متلاحمه و… خواهد بود.

همانگونه که گفتیم، در تقسیم بندی دیه و ذکر انواع آن، می توان، این امر را با در نظر گرفتن دو وجه، انجام داد. یکی اینکه میزان دیه، مشخص شده یا خیر، دیگری اینکه، جنایت، بر عضو وارد شود یا بر اعضا و منافع. انواع دیه، با در نظر گرفتن اینکه مقدار آن، مشخص شده یا خیر، عبارتند از:

دیه مقدر: در صورتی که میزان دیه عضو یا منفعت، در قانون، مشخص شده باشد، به آن، دیه مقدر می گویند.

دیه غیر مقدر یا ارش: در صورتی که میزان دیه عضو یا منفعت، در قانون، مشخص نشده باشد و قاضی آن را با توجه به نظر پزشکی قانونی تعین کند، به آن، ارش یا دیه غیر مقدر می گویند.

در چه مواردی دیه باید پرداخت شود

ماده 17 قانون مجازات اسلامی، در پاسخ به این پرسش که موارد پرداخت دیه چیست، مقرر می دارد: « دیه، اعم از مقدر و غیر مقدر، مالی است که در شرع مقدس، برای ایراد جنایت غیر عمدی بر نفس، اعضاء و منافع و یا جنایت عمدی، در مواردی که به هر جهتی، قصاص ندارد، به موجب قانون، مقرر می‌ شود».

بر اساس این ماده، می توان گفت، موارد پرداخت دیه، جنایات غیر عمد، بر جان یا جسم افراد، جنایات عمدی که به هر جهت، امکان قصاص کردن فرد مقابل، وجود ندارد یا در مواردی است که مجنی علیه، یعنی کسی که جنایت بر او، وارد آمده یا اولیای دم، به جای قصاص، بر گرفتن دیه، مصالحه می کنند.

دیه در ماه های حرام چگونه محاسبه می شود؟

همان طور پیشتر به آن اشاره شد محاسبه دیه در ماههای حرام و غیر حرام با یکدیگر متفاوت است. بنابراین می توان گفت بر اساس ماده ۵۵۵ اگر رفتار مرتکب و فوت مضروب هر دو در ماه‌ های حرام انجام گیرد یا در محدوده حرم مکه واقع شود، خواه عمل به صورت عمد باشد خواه غیر عمد، علاوه بر دیه نفس، یک سوم دیه نیز به آن اضافه شده و فرد خاطی ملزم به پرداخت آن می‌گردد. ماه‌های حرام عبارتند از:

• محرم
• رجب
• ذی القعده
• ذی الحجه

در اینجا لازم به ذکر است مطابق تبصره ماده ذکر شده در بالا، معیار آغاز و پایان ماه‌های حرام، مغرب شرعی است ، به عبارت دیگر، ماه رجب از مغرب شرعی روز آخر ماه جمادی الثانی آغاز و با مغرب آخرین روز ماه رجب پایان می یابد.

انواع دیه و ارش جراحت های وارد شده به سر و صورت چیست؟

• حارصه: خراش پوست بدون اینکه خون جاری شود. (یک صدم دیه کامل)
• دامیه: جراحت سطحی که باعث بریدگی گوشت شود و همراه خون کم یا زیاد باشد. (دو صدم دیه کامل)
• متلاحمه: جراحتی که موجب بریدگی عمیق گوشت شود ولی به پوست نازک روی استخوان نرسد. (سه صدم دیه کامل)
• سمحاق: جراحتی که به پوست نازک روی استخوان برسد. (چهار صدم دیه کامل)
• موضحه: جراحتی که پوست نازک روی استخوان را کنار بزند و استخوان نمایان شود. (پنج صدم دیه کامل)
• هاشمه: جنایتی که موجب شکستگی استخوان شود گرچه جراحتی را ایجاد نکند. (ده صدم دیه کامل)
• مُنَقَّله: جنایتی که درمان آن جز با جابه جا کردن استخوان میسر نباشد. (پانزده صدم دیه کامل)
• مأمومه: جراحتی که به کیسه مغز برسد. (یک سوم دیه کامل)
• دامغه: صدمه یا جراحتی که کیسه مغز را پاره کند، که علاوه بر دیه شکستگی سر، موجب ارش پاره شدن کیسه مغز نیز می باشد.

انواع دیه و ارش جراحت های وارد شده به بدن چیست؟

در این زمینه باید گفت جراحات وارد شده به بدن به اندازه نصف جراحات وارد شده به سر و صورت دیه تعلق می‌گیرد. میزان دیات جراحات بدن به شرح زیر می باشد:

حارصه: خراش پوست بدون اینکه خون جاری شود. (0.5 صدم دیه کامل)

دامیه: جراحت سطحی که باعث بریدگی گوشت شود و همراه خون کم یا زیاد باشد. (یک صدم دیه کامل)

متلاحمه: جراحتی که موجب بریدگی عمیق گوشت شود ولی به پوست نازک روی استخوان نرسد. (1.5 صدم دیه کامل)

سمحاق: جراحتی که به پوست نازک روی استخوان برسد. (دو صدم دیه کامل)

# گروه وکلای عدلیه